januari 2020 –

In een bekend wachtkamer-experiment van Victor Mids staan alle wachtenden op wanneer er een belletje gaat en gaan vervolgens weer zitten. Deze (zinloze) handeling herhaalt zich keer op keer. En als je nu denkt ‘Ja hoor, daar trap ik niet in’; dat dachten de proefpersonen dus ook van zichzelf. Bekijk het filmpje maar eens op YouTube.

In de Amerikaanse K-Mart-supermarkten gaat er een blauw licht branden als er een aanbieding is. Kostenbewuste winkelbezoekers komen uit alle hoeken en gaten naar de locatie waar dat licht brandt, omdat ze een mooi koopje associëren met het blauwe licht.

Ga maar na: wie lukt het om lángs een winkel te lopen waar een enorm bord SALE is aangeplakt? En is het je op TV wel eens opgevallen dat aangesprokenen snel even een slokje water nemen om te verbergen dat ze zich geen houding weten te geven?

Naast de ‘hond van Pavlov’ (1849-1936), die al ging kwijlen bij het belletje zonder dat er eten volgde, en de stimulus-response-experimenten van B.F. Skinner (1904-1990), bestaat er van dit fenomeen al een beschrijving uit 1526.

Een kameel werd op een hete vloer geplaatst terwijl er een tamboerijn rinkelde. Door de pijn huppelde het dier van de ene poot op de andere. Na het leerproces bleek het rinkelen van de tamboerijn voldoende om de kameel te laten ‘dansen’, zonder dat de hete ondergrond nog nodig was.

Misschien denk je nu ‘Waar wil je heen, dit principe kennen we wel, het heet conditionering.’ Nou, in deze tijd waarin je ‘nudging’ nog een positieve draai zou kunnen geven, zijn we steeds minder alert geworden op het dwingende en onbewuste karakter van conditionering. Let maar op je eigen reactie als je mobiel een signaal afgeeft. We passen ons aan aan de moderne tijd, stellen wij onszelf gerust.

Breed scala

Als je nu denkt dat conditionering bij uitstek effect heeft op dieren, moet ik je teleurstellen. De ‘Wet van Effect’, waar we het hier over hebben, heeft een geheel nieuwe dimensie gekregen door de social media en haar uitwassen.

Onlangs lazen we in de krant dat een flink aantal mannen in Amerika zich wilde aanmelden om in Irak te gaan vechten, omdat via de media de waarschuwing was uitgegaan dat WO III op het punt stond uit te breken. En dat terwijl de dienstplicht is afgeschaft.

Angst verspreiden via de media, de nieuwe manier van conditionering. De presidentskeuze in Amerika is er een voorbeeld van. En als je nu denkt dat je wel doorhebt op welke terreinen zich dit proces afspeelt, en jij er dus gemakkelijk uit kunt blijven? Ik zou bijna bijbels willen zeggen ‘Wie zonder zonden is, werpe de eerste steen’.

Hier dus wat willekeurige voorbeelden om de zelfreflectie op gang te brengen: gewoonten, associaties, herinneringen, verslaving, opvoeding, straffen en belonen, verwachtingen, overtuigingen, (voor)oordelen, groepsdruk (denk eens aan een tamelijk nieuw fenomeen: staand applaudisseren na een voorstelling of concert), vlees-/vlieg- en andere klimaatgerelateerde schaamte, placebo, stereotypering, comfortzone, religie/cultuur, incentives in de reclame, verlokkingen via spam/fishing via WhatsApp en email, rituelen, seksisme, taal, identiteit…

Het lijstje is schier oneindig en omvat het hele scala dat in het proces van bewustwording de revue passeert. I rest my case!

Beïnvloedbaar

Het wachtkamer-experiment ging niet over goed of fout. Het liet louter zien dat wij veel meer onbewust beïnvloedbaar zijn dan wij denken en dus minder autonoom dan we graag zouden willen. Het ego is echter slim en probeert bijvoorbeeld een uitweg te vinden uit het negatieve hokjes-denken over mensen met een niet-Nederlandse culturele achtergrond of over het aandeel van vrouwen in de top van organisaties.

Daar hebben wij het volgende op gevonden: positieve discriminatie. Zo komen wij op het vrouwen-quotum. Laatst had ik daar een discussie over met iemand die van mening was dat wij, na diverse mislukte pogingen, het old-boys-network maar eens de duimschroeven moesten aandraaien.

Nu kun je van mening verschillen of dit zinvol en wenselijk is, maar als je weet dat meestal alleen een schok mensen in beweging zet, misschien toch het proberen waard. Als het maar weer geen dogma wordt en daarmee kwalitatief secundair.

Onze regeldrift en bureaucratie kunnen we ook schakelen onder de noemer ‘conditionering’. Zodra er in de zorg kostenoverschrijding dreigt, worden de regels aangescherpt. Met als gevolg dat de kosten oplopen, maar dat zien veel bestuurders niet zo. Het omgekeerde effect dus.

Dit lijkt wel wat op hetgeen de hond van Pavlov na verloop van tijd dacht: ‘Goh, ik kan het kunstje ook omdraaien. Steeds als ik kwijl begint Pavlov te glimlachen en gaat in zijn notitieboekje schrijven…’ Bij de toegangsdeur naar het lab hing overigens een briefje naast de bel: NIET aanbellen a.u.b.

Gewoontevorming

Krishnamurti schreef ook over dit onderwerp. Hij stelt dat wij “fysiek en mentaal geconditioneerd worden door het klimaat en de cultuur waarin wij leven, het voedsel dat wij eten, onze gehele sociale, religieuze en economische omgeving, onze ervaring, opvoeding en invloed van het gezin.

Al deze dingen zijn conditionerende factoren. Onze bewuste en onbewuste reactie op alle uitdagingen, intellectueel, emotioneel, uiterlijk en innerlijk, zijn alle de werking van conditionering. Conditionering is gewoontevorming.

Misschien kom je er ook achter dat je conditionering versterkt wordt door het dwingend verlangen om er van af te geraken. Dan val je van de ene conditionering in de andere. Wat je niet wilt, wordt immers uitvergroot. Merk dat op. Zie hoe je daar naar blijft zoeken in de buitenwereld.

Alleen al dit diep doorvoelde besef biedt een totaal andere visie in bepaalde situaties. Je ervaart dan steeds meer ruimte en vrijheid. Je ‘weet’ zonder te ‘bedenken’.”

Guerillastrijders

De al eerder opgevoerde stoïcijns filosoof Seneca junior ontving in zijn tijd vele brieven van zoekers naar innerlijke rust. Zo schreef een zekere Serenus (what’s in a name…): “Als ik mijn blik naar binnen richt, zie ik daar diverse zwakheden. Sommige liggen voor het grijpen, andere zitten meer verborgen, buiten bereik, en dan heb je er ook nog die af en toe opkomen en verdwijnen.

Die laatste categorie is misschien wel de lastigste. Het zijn een soort guerillastrijders die ineens ergens toeslaan. Het is geen oorlog waarvoor je paraat kunt staan en geen vrede waarin je veilig kunt zijn.”

Seneca doet er bijna 60 pagina’s over om Serenus op weg te helpen: “Kwaad worden op jezelf helpt niet. Nodig is het vertrouwen dat je op de juiste weg bent. Zonder je te laten afleiden door de velen die jouw spoor kruisen en alle kanten opgaan, of de weinigen die dwalen in de buurt van de weg.”

Ergens in zijn betoog stelt hij de vrager gerust: “Hoe breed de blokkades ook zijn, wat overblijft is altijd breder.” Ga op verkenningstocht.

Giep

© 2020 Giep van Werven