augustus 2020 –

De wereld wordt momenteel flink opgeschud. Is het niet om Covid-19 of het klimaat, dan is het wel vanwege de Black Lives Matter-beweging. Het zijn turbulente tijden in deze transitie-periode, die volgens mij nog wel even aanhoudt. Je zou bijna kunnen zeggen: De wereld houdt Grote Schoonmaak.

Enkele van de vele koppen uit de media van de afgelopen vakantieweken: ‘1 op 4 meldingen racisme A’dam is anti-zwart’, ‘Belastingdienst was wél discriminerend op ras’ (beide de Volkskrant). ‘Herstelbetalingen zijn bittere noodzaak’ (Arnon Grunberg in NRC naar aanleiding van ons slavernijverleden en etnisch profileren door de politie) en ‘Wie denken wij wel dat wij zijn?’ (tevens NRC en een verkenning over het broze wij-gevoel).

De ‘zekerheid’ van het verleden zal via een chaotisch verlopende schijnbare tegenstelling plaats moeten maken voor een nieuw evenwicht waarin ‘niet gelijk maar wel gelijkwaardig’ haar legitieme plaats zal gaan innemen. Niet het samensmelten van culturen, maar het in vrede en wederzijds respect samenleven zou de norm moeten zijn.

Naast mensen met een andere dan witte huidskleur weet ook de lhbtq+-gemeenschap daar alles van. Omdat de Canal Parade dit jaar niet doorgaat, ging Loiza Lamers van het BNNVARA-programma ‘Nu we hier toch zijn’ eens horen hoe het in die kringen gesteld is met de tolerantie. Zij kreeg te horen: ‘Acceptatie is geen mening; daarom is tolerantie dus een raar woord.’ Tijd dus voor de achterliggende oorzaken van discriminatie in het algemeen en racisme in het bijzonder.

Verstandsverbijstering

Racisme, als onderdeel van het brede scala aan discriminerend optreden, bestaat wel degelijk. Ook al zeggen velen dat zij nooit discrimineren. Aan discriminatie en racisme liggen angst en identificatie ten grondslag; angst voor onveiligheid (de ‘anderen’) en daardoor identificatie met een groep ‘gelijken’ – het maakt niet uit wat voor groep – om die onveiligheid te elimineren of in ieder geval te reduceren.

Identificatie met een groep leidt per definitie tot je afzetten tegen een andere groep: wit versus zwart, seculier versus religieuze stromingen, de hele gender-discussie, oost-west, oud-jong, man-vrouw, en ga zo maar door. De dualiteit tot op het bot doorgevoerd, waarmee polarisatie een wijdverbreid fenomeen is geworden. Zo is iedere uniciteit met de grond gelijkgemaakt.

Merkwaardigerwijs hebben we die schijnbare tegenstelling tussen mensen en groepen zelfs tot kunst verheven. Zo hameren we erop dat ‘daders’ (steeds zwaarder) worden gestraft en ‘slachtoffers’(eindelijk) erkenning verdienen. Daar is ons hele rechtssysteem op gebouwd.

Het is in mijn optiek heel raar dat wij bereid zijn ons in dergelijke tegenstellingen zodanig vast te bijten dat voor alle partijen de wereld onleefbaar dreigt te worden. Ik zie dit dan ook als totale, collectieve verstandsverbijstering. Zo’n houding helpt ons geen centimeter verder in de ontwikkeling naar bewustwording.

Ik zou willen zeggen: Ken je klassieken. Want wie kent nog de waarschuwende geschiedenis van de Toren van Babel? De restanten zijn nog te vinden in het huidige Irak. Vóór de verwoesting sprak iedereen dezelfde taal. Pas toen het ego de overhand kreeg, greep de schepper in en veroorzaakte de Babylonische spraakverwarring (Genesis 11).

Puberaal

Waarom identificeren we ons eigenlijk met elkaar? Omdat we niet beseffen dat we gewoon op eigen benen kunnen staan. Omdat we vinden dat we de ander nodig hebben om ons te manifesteren. Als je dat mechanisme niet meer nodig hebt, is identificatie overbodig geworden.

Het is eigenlijk een puberale vertoning. In de pubertijd gaan we ons afzetten en op eigen benen staan. Dan maken we ons los van alles wat ons tevoren is voorgehouden. Dat is nodig als fase in de menselijke ontwikkeling, maar wordt later ballast. En met die ballast zit de mensheid nog steeds opgescheept.

Als je dat wilt, kun je altijd wel iets vinden om je tegen af te zetten. Wij vinden ook dat wij daar ‘recht op hebben’. Als we niet verder kunnen kijken dan onze angst voor het onbekende – en wat dat is weten we vaak niet eens – dan wordt het nooit iets met deze wereld. Oorlogsvluchtelingen die een totaal andere cultuur meebrengen, roepen weerstand op. Dan zie je dat andere gebruiken, gekoppeld aan er anders uitzien, bij de gemiddelde westerling verwarring en angst oproept: ‘Onze cultuur wordt verstoord!’.

Hierbij wil ik wel even de kanttekening maken dat overdreven ‘tolerantie’, omdat het allochtonen betreft evenzo, onder de noemer ‘identificatie’ valt. Je behoort dan tot de groep die tolerantie als basishouding hanteert. Een puberale anti-racisme peer group? Het is tegenwoordig bon ton om te zeggen dat je je ergens mee kunt identificeren. Dan begrijp je niet dat dit juist niet de bedoeling is in het kader van bewustwording.

Slachtofferhulp

Maar er zijn uitzonderingen. Kijk eens hoe een man als Nelson Mandela zich destijds opstelde nadat hij van Robbeneiland werd vrijgelaten. Hij had tegen de witte overheersers flink ‘los’ kunnen gaan, maar hij deed het tegenovergestelde. Hij besefte dat ‘wij’ de tegenstelling wij/zij tot gevolg heeft. Als je ervan uitgaat dat ‘wij’ alle mensen omvat, gaat die vlieger niet op. Dat is inzicht voorbij de dualiteit.

En ik zeg het vaak: ook humor lost veel tegenstellingen op en geeft lucht aan de zaak. Tussen haakjes: sommigen vinden dat juist humor de kwestie bagatelliseert, maar dat is totaal niet het uitgangspunt. Dat ik als ‘witte’ met mijn humor daarin niet alleen sta, liet ‘zwarte’ cabaretier Roué Verveer onlangs optekenen in De Telegraaf: ‘We moeten elkaar weer eens lekker gaan plagen zonder meteen Slachtofferhulp erbij te roepen. De humorlozen krijgen tegenwoordig veel te veel eer, aandacht en platform. Alles is meteen fout, alles is meteen racistisch, alles is meteen vrouwonvriendelijk.’

Soms lees je met open mond van verbazing een krantenbericht, zoals in De Telegraaf van 21 juli: Tijdens ’Black History Month’ kreeg een zwarte studente in de kantine van New York University een maaltijd voorgeschoteld met o.a. barbecue en macaroni, wat volgens haar een ‘raciaal ongevoelige maaltijd’ was. Haar ophef leidde ertoe dat twee blanke medewerkers van de kantine werden ontslagen. Het kan dus altijd nog gekker en zoiets wakkert het vuurtje van het witte schuldgevoel lekker aan.

En voor wie in huiselijke kring eerst eens wat wil oefenen met het oversteken van de brug tussen wij en zij: enkele jaren geleden gaf ik een boek uit over de vier temperamenten in communicatie. Als deze belevings-cultuurverschillen al zoveel trammelant geven, hoe gaan we dat dan op grotere schaal voor elkaar krijgen? Het gaat dus om de vraag: Hoe ga ik om met mensen die anders doen en/of er anders uitzien dan ikzelf? Ontgroei de puberale fase en word volwassen. Wat mij betreft is het adagium: All Lives Matter. Een beproefd vaccin tegen het discriminatievirus.

Giep

© 2020 Giep van Werven