De waanzin van angst

december 2017 –

Persoonlijke opvattingen kunnen bedreigend zijn voor iemand met een andere opvatting. Niet zelden zijn beide ongenuanceerd en ongegrond. Wij hebben namelijk de neiging iedere fundamentele onzekerheid over ons bestaan af te dekken met overtuigingen die wij met hand en tand absoluut verklaren. Maar … achter elk heilig huisje schuilt angst. Zo kan het gebeuren dat wij in Europa op zijn minst ambivalent staan ten opzichte van andere, voor ons onwennige culturen die sinds een paar jaar met de huidige vluchtelingenstroom onze grenzen oversteken. Na vele eeuwen oorlog in de eigen achtertuin en confrontaties met een verscheidenheid aan Europese culturen zou je toch denken dat we daar inmiddels redelijk vertrouwd mee zijn geraakt. Maar nee hoor, we zien opnieuw een improductieve collectieve uiting van het simpele, eendimensionale platte vlak ‘angst leidt tot haat’. Angst werkt aanvankelijk als motor om ons verzet aan te wakkeren, mondt daarna uit in haat en wordt daarmee haar voedster. Angst voor het onbekende, en met name de onbekende ander, houdt ons opgesloten in onze breed gekoesterde, maar beruchte comfortzone. En dat terwijl er voor een vluchteling zoveel op het spel staat. Ik denk vaak: ‘Hoe zouden wij zelf reageren als naast ons de bommen vielen? Zouden wij lijdzaam wachten tot de dood ons zou inhalen? Natuurlijk niet. Wij zouden het op een lopen zetten en niet weten waar wij het moesten zoeken.

Happiness

Dit jaar publiceerde een groep onafhankelijke wetenschappers al weer voor het vijfde jaar een World Happiness Report. Daarin staat Nederland in de ranglijst van respondenten uit 155 landen op de zesde (!) plaats. We kunnen ons geluk blijkbaar niet op. Om even een vergelijking te trekken: Syrië staat op plaats 152, Irak op 117 en Jemen, waar miljoenen mensen momenteel dreigen te verhongeren, bezet plaats 146. Hekkensluiter is de Centraal Afrikaanse Republiek. Afrika komt er in dit onderzoek van de continenten trouwens het meest bekaaid vanaf, voornamelijk door de gigantische werkloosheid. Het rapport heeft migratie dit jaar nog niet meegenomen, maar doet dat volgend jaar wel. Ben benieuwd of Nederland dan slechts enkele plaatsen zakt of een flinke smak omlaag maakt. Als Nederland anno 2017 een van de meest gelukkige landen ter wereld is, dan is de vraag toch wel gerechtvaardigd waarom velen hier bij ons zo’n moeite hebben met vluchtelingen. De enige reden die mij dan te binnen wil schieten is onze angst voor verlies. Verlies van wat eigenlijk? Van werk en welvaart? Onderzoek heeft allang aangetoond dat immigratie vaak knelpunten oplost. Van veiligheid? Wat denk je dan van ‘home grown’ terroristen die het nieuws halen? Van kansen op de huizenmarkt? Het is overduidelijk dat dit de schuld is van marktwerking, niet van immigranten. Blijft over angst voor verlies van identiteit? En laat dat nu precies in de roos zijn. Ik schreef al eerder dat persoonlijke identiteit een geconstrueerde idee-fixe is, en dat geldt al helemaal voor een collectieve identiteit. Die kan gevaarlijke trekjes aannemen, zoals we weten. Het is daarom zaak om heel goed tot je door te laten dringen dat het enige dat zeven miljard mensen gemeen hebben ‘mens-zijn’ is.

Kuddegedrag

Collectieve haat leidt tot vervolging, slavernij en etnische zuivering. Daar kunnen de indianen, de Europese joden, de moslims in het voormalig Joegoslavië, Afrikanen en momenteel Rohyngia van mee praten. Besef dat ook hier medemensen aan het werk zijn. Dat de persoonlijke angst voor de ander aan de basis staat voor dit soort collectieve acties. Wie realiseert zich voldoende dat angst voor de ander eigenlijk angst is voor de eigen innerlijke diepte en wat we daar mogelijk aan opgelopen averij zouden aantreffen? Hoe valt het te verklaren dat in de Eerste Wereldoorlog Amerikanen en Duitsers tijdens een Kerstbestand een ontspannen potje voetbal speelden? Dat zij daarvoor hadden geprobeerd elkaar af te maken en zodra de sirene klonk, die het einde van het bestand aangaf, weer achter de wapenen kropen met de bedoeling de klus af te maken? Dat die soldaten ook tijdelijk hun angst voor elkaar konden loslaten, viel henzelf misschien niet eens zo op. Omschakelen is dus mogelijk. Kuddegedrag en angst voor represailles misten echter hun uitwerking niet. Er was namelijk gedreigd met standrechtelijke executie als zij dat nog eens zouden ‘flikken’.

Vrede is een werkwoord

Ontwerper Daan Roosegaarde – onder andere van de verlichte Afsluitdijk – was volgens een recent interview onlangs in New York. Hij werd gewezen op een destijds door Kofi Annan (VN) ingestelde teller van het totaalbedrag dat per dag wereldwijd wordt uitgegeven aan oorlog en terreur. De teller staat momenteel op 1,9 biljoen (12 nullen!) dollar… Hier staat je verstand toch bij stil? Nog los van Roosegaardes vraag wat je allemaal zou kunnen doen met dat geld welt in mij toch steeds weer de verzuchting op waarom wij met Kerst maar blijven zingen ‘Vrede op aarde, in de mensen een welbehagen’. Wat denken wij nou? Dat vrede tussen mensen en volken uit de hemel komt vallen? Wanneer wordt het ons eindelijk duidelijk dat vrede bij onszelf begint? Pijn en verdriet kunnen ons lang in een wurgende greep houden. Dan kan het zijn dat we nog niet zo openstaan voor mensen met andere ervaringen en thema’s, maar hou het gewoon bij jezelf. Verschil in cultuur en afkomst levert per definitie verschillende opvattingen op, evenals verschil in beleving van ogenschijnlijk vergelijkbare gebeurtenissen. Elk mens is uniek. Als we dat niet respecteren is het einde zoek. Angst en pessimisme zijn tamelijk besmettelijk, maar vrede ook. Dialoog is de verbindingsweg naar de ruimte voor die broodnodige derde kracht: de Liefde. Zó doorbreek je het continuüm angst-haat. Liefde heeft twee kenmerken: zij kent geen voorwaarden en geen belang. Dat is een lastige maar belangrijke opgave voor de mens. Het zou zo mooi zijn als we de houdbaarheidsdatum van al die vredeswensen weten uit te breiden tot ver na 25 december. Aan het werk, dus.

Ik wens iedereen een vredig en vreugdevol 2018 toe. En bedenk:

Heaven’s not beyond the clouds
It’s just beyond the fear

It’s for us to find it here

(uit: de song Belleau Wood, van Gart Brooks)

 

Giep