Bewustwording en keuzestress

dilemma Giep van Werven bewustwording Levenskunst

juli 2019 –

Heeft de mens ooit aan zoveel dilemma’s blootgestaan als in onze tijd? Een dilemma is een keuze uit twee of meer alternatieven die even onaantrekkelijk zijn of die elkaar uitsluiten terwijl ze allemaal aanlokkelijk zijn. Geen wonder dat veel mensen in verwarring zijn, maar wat in het wilde weg doen of de hakken in het zand zetten.

Neem nu de gezondheidszorg waar het gaat om kosten versus kansen op langer leven. De technologie waar privacy strijdt met het gemak. De wetenschappelijke wereld waar veelbelovende onderzoekers sterk in hun schoenen moeten staan om de verleidingen van de markt buiten de deur te houden.

Of in de klimaatdiscussie: wie gaat hier de grootste financiële ader laten? In de politiek: wanneer kunnen we nog spreken van ‘de kiezer mag het zeggen’? Want als er diep in de hoge hoed moet worden gezocht naar een voorzitter Europese Commissie, wat heeft dat dan nog te maken met democratie? En is Europa vol voor wat betreft het migratievraagstuk? Of hebben we deze mensen juist nodig omdat wij vergrijzen en geen vuile handen (letterlijk) meer willen maken?

Om nog maar te zwijgen van de ontelbare dilemma’s in de persoonlijke sfeer: keuzestress (25 soorten jam, 30 merken waspoeder, 50 verschillende deo’s, om maar eens een kleine selectie te noemen), wel of niet constant bereikbaar zijn, wel of geen vaccinatie, uniek willen zijn maar toch met de mode meedoen, kind of carrière, staken of onderhandelen, zon of wind?

Ik weet dat je er vast nog een waslijst aan kunt toevoegen, maar het gaat hier om vragen als: ‘Wat loop ik mis als ik kies? Of ‘Wat prevaleert: het eigenbelang of het groepsbelang?’

Verstand staat stil

Bij een keuzeproces staan we soms voor mogelijkheden, waarbij de ene nog paradoxaler is dan de andere. Sommige lijken op de bekende kip-en-ei-situatie, waarbij iemand geen baan kan krijgen zonder ervaring maar zonder baan geen ervaring kan opdoen. Een patstelling, dus. Zo bestaan er ook situaties waarin het onmogelijk is om een gewenste uitkomst te bereiken doordat de ‘regels’ dat vanwege interne tegenstrijdigheden niet toelaten.

Denk bijvoorbeeld aan de term catch-22, afkomstig uit een roman van Joseph Heller. Hierin wordt een algemene situatie beschreven waarbij een individu twee acties dient te verwezenlijken die wederzijds afhankelijk zijn. In het boek probeert hoofdpersoon Yossarian, een militair van de luchtmacht, onder gevaarlijke gevechtsmissies uit te komen door zichzelf krankzinnig te laten verklaren.

De behandelend arts vindt het echter heel verstandig dat hij onder de missies probeert uit te komen door zichzelf krankzinnig te laten verklaren en acht daarmee bewezen dat hij niet krankzinnig is, maar juist heel wijs. De arts verklaart hem volledig gezond wat tot gevolg heeft dat Yossarian juist die gevaarlijke gevechtsmissies moet blijven vliegen.

En wie denkt niet met afgrijzen terug aan de film Sophie’s Choice waarin een moeder in Auschwitz de onmenselijke keus moet maken tussen haar twee kinderen. Hier staat je verstand toch bij stil?

Hond en kat

In minder heftige situaties blijkt de mens echter niet zelden terug te vallen op logica en ratio. Dat je daarmee lang niet altijd uit de voeten kunt toont de Ezel van Buridan, een denkbeeldige, volstrekt rationele ezel die precies in het midden tussen twee even aantrekkelijke balen hooi wordt geplaatst.

De ezel, die geen rationele grond heeft om tussen de twee balen te kiezen, zal doordat hij niet kan kiezen verhongeren, waarmee een paradox in de rationaliteit aangetoond is: deze leidt ogenschijnlijk niet tot het optimale resultaat voor de ezel.

De logische tegenhanger van de ezel is de Vork van Morton, die gaat over het betalen van belastingen. Belastinginner John Morton ging er in de tijd van Hendrik VII van Engeland van uit dat een onderdaan die in weelde leefde zeker over voldoende middelen beschikte om hoge belastingen te betalen aan de koning; een onderdaan echter die een karig leven leidde, had ongetwijfeld voldoende gespaard om eveneens hoge belastingen te kunnen betalen.

Zie hier de twee tanden van de vork: ongeacht of iemand in weelde dan wel in armoede leefde zou hij steeds zwaar belast worden. Door de hond én de kat gebeten, zouden wij nu zeggen.

Diabetes

In het leven moeten we vaak keuzes maken. Dat is voor de twijfelaars onder ons steeds weer een lastige opgave. Hoe vaak hoor je niet zo’n pendelaar uitroepen ‘ik kon echt niet anders’ of ‘ik wist het ook niet meer, hoor’.

Over relaties zeggen mensen soms ook dat ze samen zijn omdat ze alleen niet gelukkig zouden zijn. Vind maar eens een songtekst waarin de een zich niet afhankelijk stelt van de ander. En daarbij de eigen grenzen onnodig en onwenselijk oprekt om geen onmin te veroorzaken.

Dan kan het twee kanten opgaan: relatiebreuk, met alle kwaaie koppen van dien, of juist het vermijden van botsingen. Osho zegt het over dat laatste zo: ‘Ze zullen te zoet voor elkaar zijn, en te veel zoetigheid leidt tot diabetes.’

Kleine stappen

Maar om nog even terug te komen op het migratievraagstuk: de mens houdt van ‘ons kent ons’. Daarbij doemen begrippen op als natiestaat en grenzen. ‘Deze begrippen zijn tamelijk recent’, stelt hoogleraar Chinese geschiedenis Michael Puett. ‘Het idee van de natiestaat, daar is niets natuurlijks aan. Als we bepaalde denkpatronen volgen, er in vast komen te zitten, gaan we die patronen als natuurlijk beschouwen. Angst voor migratie is cultureel bepaald, niet economisch. Zij pikken onze banen niet in, zij krijgen werk en creëren zo mede nieuw werk. Het is zelfs bewezen dat dit wat oplevert.’

‘Maar het werkt alleen goed als we kleine stappen nemen. Een radicale omwenteling zou ernstige gevolgen hebben. Dan zouden de patronen er nog vaster in komen te zitten en tot flinke discriminatie leiden.’

‘Grote maatschappelijke veranderingen komen vaak tot stand via normale dagelijkse dingen. Op dat vlak ontstaan vaak de gevaarlijkste patronen, daar zouden we dus de verandering moeten inzetten. Dus op lokaal niveau: hoe we kinderen opvoeden, de manier waarop we met onze vrienden omgaan. Zo krijg je langzamerhand een andere wereld.’

Vanuit de ruimte

Ook ik heb wel eens gezegd dat grenzen op de landkaart een rare uitvinding zijn. Als je vanuit de ruimte kijkt, zijn er helemaal geen grenzen. Daarbij wil ik in verband met het onderwerp van dit blog ook nog opmerken dat keuzes maken geen proces is van het denken. Sinds jaar en dag hamer ik op het gevoel als toetssteen voor onze keuzes.

Maar dan moet je het wel kunnen voelen, natuurlijk. Dat voelen in de buik heeft zo’n vreemde connotatie gekregen in deze rationele wereld, dat niet veel mensen meer begrijpen wat dit werkelijk betekent. Bij het voelen heb je ook je ‘ik ben’ nodig en het besef dat de ziel bepaalde plannen met ons heeft.

Er zijn talloze wegen die naar Rome leiden, maar de combinatie van voelen en weten zal ons altijd leiden naar de juiste keuze. Wat de consequenties ook zijn. Want ook die horen bij het pad dat wij bewandelen in dit leven. We hadden andere paden kunnen bewandelen, met andere keuzes. Dan waren er andere thema’s van de ziel aan de orde gekomen. Wie weet of de ziel het daarmee eens zou zijn geweest.

Kijk af en toe maar eens even terug naar de keuzes die je hebt gemaakt. Overkomt het je wel eens dat de mogelijkheden, dus niet alleen de keuzes, achteraf bepalend waren voor deze weg? Wijsheid achteraf? Nee, wel wijsheid, en achteraf bevestigd, zou ik liever zeggen.

Giep

© tekst: 2019 Giep van Werven
© foto: Edwin Steele_flickr.com