mei 2018 –

Ooit krantenkoppen gelezen zoals ‘Nieuw medicijn tegen slachtofferitis onbetaalbaar’? Of ‘Recent bouwbesluit: Klaagmuur verplichte milieumaatregel per 2020’? Of, vrij naar een uit 1999 daterend artikel van schrijver Ian Buruma ‘Veel concurrentie op Olympische Spelen van het lijden’? Waarschijnlijk niet, maar die koppen zouden wel de aandacht trekken in een tijd waarin wij worden ‘doodgegooid’ met zoveel slachtoffergroeperingen dat ze niet eens meer opvallen en we steeds meer de overtreffende trap zijn gaan zoeken. Je kunt zo langzamerhand geen aspect van het leven op aarde meer noemen waarvan niet wordt gemeld dat er een belangengroep is opgestaan. Die komt op voor het onrecht dat is aangedaan, in het recente of zeer verre verleden, en nu eindelijk eens erkenning verdient. We kunnen niet ontkennen dat het onderwerp dader-versus-slachtoffer de laatste decennia behoorlijk uit de verf is gekomen. Arm slachtoffer van Rijk. Zwart idem van Wit. Burger gepiepeld door de Overheid. West geïnfiltreerd door Oost. Zuid uitgebuit door Noord. Vrouw onderdrukt door Man. Dier ten prooi aan de Mens. Ratio ondergesneeuwd door onderbuikgevoel. En zo kunnen we nog wel even doorgaan in ons gepolariseerde landschap. Natuurlijk moet onrecht worden rechtgezet en daarna verwerkt en losgelaten. Ook dat valt te lezen. Maar doen we dat ook? Als ik nu de kop zou bedenken: Mens slachtoffer van de Schepping’? Als dat waar is, wat dan …?

Glijdende schaal

In de NRC van 12 mei waren twee pagina’s ingeruimd voor een opiniestuk van de hand van Henri Beunders, hoogleraar Ontwikkelingen in de Publieke Opinie. De titel: ‘In de genadeloze staat zijn we alleen tolerant voor onszelf’. Hij schrijft: Het volk heeft alleen medelijden met zichzelf, als slachtoffer van ‘de ander’ of van het hele sociale systeem dan wel het wereldkapitalisme. De empathie en het gevoel voor de menselijke maat zijn verdwenen; de roep om vergelding klinkt steeds luider.’ Een van de citaten: ‘De moderne mens heeft niet alleen sloten op zijn auto en huis aangebracht, maar ook op zijn morele interieur.’ Hij belicht de glijdende schaal van gerechtvaardigde verontwaardiging naar populistische oplossingen. En hij gaat verder: ‘De zittende magistratuur beweegt zich morrend langzaam mee in de richting van streng, strenger, strengst.’ De onaanraakbaarheid van de mens, die volgens Beunders al op de kleuterschool begint, staat overigens in schril contrast met het gemak waarmee mensen zichzelf laten piercen, tatoeëren, botoxen of geheel verbouwen.

Van slachtoffer naar dader en weer terug

We horen het niet graag: een dader is eigenlijk zelf ook slachtoffer. Zo’n uitspraak druist in tegen ons gevoel van verhoudingen: Daderschap is slecht, slachtofferschap nodigt uit tot knuffelen. En dan helpt het niet als onomstotelijk vaststaat dat voormalige slachtoffers later soms niet anders kunnen dan uithalen naar anderen en dader worden. Ook slecht voorbeeld doet immers volgen. Dit past niet in ons beeld dat in toenemende mate bestaat uit een bubbel van fakenews die inspeelt op emotie, en systemen die ons besturen en situaties in scene zetten zodat wij kunnen roepen: zie je wel, ik wist het, actie! Dat dit mechanisme van alle tijden is laten zowel de Tweede Wereldoorlog als de oorlog in Irak zien. Die zijn van start gegaan op basis van onware propaganda. De ‘feiten’ vallen voor de gemiddelde wereldburger niet te checken. Pure beeldvorming geconstrueerd door mechanismen die zo manipulatief zijn dat menigeen denkt: dit kan niet waar zijn! Deze tekst was trouwens de titel van een boek van journalist Joris Luyendijk uit 2015 over de tijdbom die door de financiële wereld was gelegd in het hart van de samenleving en leidde tot de crisis in 2008. Hierin interviewt hij bankiers die zowel slachtoffers van een pervers systeem zijn als daders die de crisis ontketenden.

Kansen pakken

Nu even inzoomen op de mens als onderdeel van dat systeem. In een tijd waarin succes als het nieuwe normaal wordt gezien, vallen mensen in toenemende mate buiten de boot. Die voelen zich – en worden vaak ook als zodanig gezien – hulpeloos en onbeholpen. Zij zitten knel en worden gemangeld door al die opgetuigde systemen. Dat is erg lastig wanneer een ondeelbaar ankerpunt in jezelf ontbreekt. Je gaat de oorzaak van je misère bij uiterlijke omstandigheden zoeken en de aandacht naar buiten verleggen in plaats van bij jezelf te toetsen wat je wel kunt doen. Niet iedereen kan dit, dat is begrijpelijk, maar denk eens aan die onlangs overleden man van 94 die drie concentratiekampen en een enorme schipbreuk overleefde. Niet stuk te krijgen. Hij riep nog tot kort voor zijn dood: kansen pakken, dat is het enige waarin ik ben geïnteresseerd! Natuurlijk, er zijn veel mensen die het slachtoffer worden van allerlei misstanden in deze wereld. Daar moet terecht aandacht voor zijn, want we zijn best in staat om soelaas te bieden, en dat gebeurt gelukkig ook. Alleen, de keerzijde in de mens zelf weerhoudt ons er ook van te stoppen met destructief handelen. Het wijzen naar anderen (tja, eigen schuld, dikke bult), maar ook naar onszelf met gedachten zoals ‘ze moeten mij altijd hebben’. En als je denkt dat het niet gekker kan, is er op TV een documentaire over mensen die zich slachtoffer wanen van het gebrek aan vrije meningsuiting. Die te vuur en te zwaard (letterlijk!) de meest verwerpelijke kreten slaken en filmpjes posten. Dat ze daarmee anderen slachtofferen, niks mee te maken, zeggen ze letterlijk! Zie je ook hier weer de paradox?

Veerkracht

Slachtofferschap ontstaat uit verlies. Verlies van wat je had of van een illusie die je niet waar kon maken. Dat veroorzaakt pijn die moeten worden doorleefd. Ik heb het dan in eerste instantie dus niet over een ernstig ongeluk, een oorlogsslachtoffer of bijvoorbeeld heftige ervaringen zoals verkrachting. Dat moet gewoon goed worden opgevangen. Dan kan de persoon in kwestie beginnen aan de wederopbouw. Hoewel, we kunnen daar ook al meteen mee beginnen. Zo vertelde iemand eens dat zij het ziekenhuis was ingereden met een gebroken nek en na een week schaterlachen met de ‘buurvrouw’ het ziekenhuis met een orthopedische kraag mocht verlaten. Wel vijf maanden revalideren, maar toch … Rond slachtofferschap zijn inmiddels hele industrieën ontstaan zoals de patiëntenvereniging of het Fonds Slachtofferhulp. Die doen goed werk, maar we moeten echt oppassen dat we geen beroepsslachtoffers worden. Over het algemeen gaat het de verkeerde kant op met onze frustratietolerantie. Gevoeligheid en kwetsbaarheid betekent niet het kopje erbij laten hangen zodra er tegenwind opsteekt. Een sprookje zoals ‘De prinses op de erwt’ spreekt boekdelen. Te vaak zien we dat iemand blijft hangen in zelfmedelijden en zich maar al te graag laat helpen – dit is voor de ander een uitgelezen kans om in de valkuil te stappen van het morele superieure gevoel als helper – of we gaan de strijd aan met de boze buitenwereld om te proberen of de boel alsnog onder controle is te krijgen. In beide gevallen doen we niets met de verwerking en het aanspreken van de veerkracht.

Ook in de NRC van 12 mei zag ik foto’s van prachtige Nigeriaanse vrouwen. Zij waren in 2014 als meisjes door Boko Haram ontvoerd, misbruikt, inmiddels vrijgelaten en nu bezig hun waardigheid en kracht terug te vinden. Zij willen geen martelaars of bedelaars worden door het onrecht steeds opnieuw onder de aandacht te brengen. Dat is uiteindelijk de enige productieve houding ten opzichte van het concept van de schepping, die op aarde inhoudt: ervaren als middel en lijden als thema. Ik zal doen wat ik kan om je daarbij te helpen, de stappen zetten is aan jou.

Giep