De kwetsbaarheidsparadox

april 2018 –

Heb je laatst die uitzending gezien van Mindf*ck over een panel in een winkelgebied waaraan de vraag werd gesteld welke twee van de vier getoonde tekens even groot waren? Drie panelleden zaten in het complot, de vierde werd uit het winkelend publiek geplukt. De samenzweerders gaven alle drie hetzelfde, maar foute, antwoord. De nietsvermoedende vierde sloot zich daar – soms schoorvoetend – bij aan. En dat terwijl de conclusie toch overduidelijk te zien was. Wat toonde deze scene nu aan? Dat we aan onszelf gaan twijfelen wanneer de groep een bepaalde keuze maakt. En ook dat we er zo mogelijk alles aan doen om maar niet alleen te staan in wat voor ons waar is. Sterker nog: we zien zo niet eens meer wat er werkelijk aan de hand is. De angst regeert om raar aangekeken te worden, om een dwarsligger gevonden te worden, om uit de groep te worden gezet, kortom, om de ‘knusse’ koestering van de groep te moeten missen. Als dit jou ook wel eens is overkomen, dan weet je vast wel dat de neiging je aan te passen op de loer lag en niet zelden de doorslag gaf. En hoe voelde dat achteraf? Durfde je ook de conclusie te trekken dat je jezelf weer eens had uitgeleverd aan het collectief? Dat je er een meester in geworden was jezelf te mindf*cken?

Big Brother

Het collectief, de massa, het systeem. De systeemwereld is losgezongen van de leefwereld. De reden? We willen zo graag in een groep opgaan, dat we zelfs onze schaarse vrije tijd graag doorbrengen op een overvol strand, een groot terras, een bomvol stadion of een uitzinnige Ziggo Dome. Maakt je horendol, maar gezellig! Het geeft ons merkwaardig genoeg een veilig gevoel. De recente collectieve verontwaardiging rond Facebook laat zien dat wij aan de ene kant bereid zijn ons massaal te storten op een platform waarop de likes je om de oren vliegen, maar ook weer massaal verontwaardigd zijn als onze zelf geposte data – en meer – achter de schermen blijkt te zijn misbruikt. Dat Facebook een systeem is dat slechts kan blijven bestaan bij de gratie van onze ‘voeding’ hadden we niet zo in de gaten gehad. Wie is er niet gevoelig voor groepsdwang? Laat in een groep je eigen geluid maar eens horen. Durf maar eens een andere route te kiezen in een bestaand systeem. Daar word je op aangesproken. Dat wordt niet zo op prijs gesteld. Iemand vertelde mij ooit dat haar vader haar had toegevoegd dat hij haar asociaal en onmaatschappelijk vond. Zij beschouwde het als Geuzennamen. De overheid en andere organisaties hebben om dit soort onwenselijke ontwikkelingen in de kiem te smoren talloze systemen opgezet. Buiten de lijntjes kleuren wordt bestraft. En als teveel mensen de randen ervan opzoeken, scherpen we de richtlijnen gewoon nog wat verder aan. Hieraan ligt de merkwaardige gedachtenkronkel ten grondslag dat wij zo aan kwaliteitsborging doen. Het meest absurde voorbeeld komt uit China. Daar gaat in 2020 een systeem van start dat de gedragingen van mensen 24/7 registreert en straf- en bonuspunten uitdeelt die verregaande consequenties met zich meebrengen. Wenselijk gedrag bevorderen heet het daar. Dat iedereen straks aangelijnd aan een hondenriempje loopt, zien ze daar niet zo. Ze hebben daar vast 1984 van George Orwell niet gelezen.

Domino effect

Het systeem, het protocol, het gareel, controle op controle. Wie wordt er nog warm van al die systemen die we hebben opgetuigd? Juist! De systeembedenkers! Het systeem is de moderne strop geworden. Het zorgsysteem, het financiële systeem, het onderwijssysteem, het veiligheidssysteem, het rechtssysteem, enzovoort. Overal zijn er inmiddels belanghebbenden die in de wielen worden gereden door de vele controlesystemen. Vraag het aan ouderen die zijn overgeleverd aan de grillen van de bank. Vraag het aan de docent die geen tijd meer heeft om kinderen te helpen ‘mens’ te worden. Tijdschrijven en rapportages in de zorg zijn uitingen van een dwingend systeem dat eigen verantwoordelijkheid te riskant vindt. Met de nieuwe Wiv (Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten) zegt de overheid ons leven veiliger te maken, maar de genuanceerde tegenstander wordt weggehoond en na het referendum met een cosmetische aanpassing afgescheept. En als de systemen niet langer blijken te werken, gooit de rijksoverheid het probleem over de schutting naar de beroepsgroep of de lagere overheid. Zonder de bijbehorende budgetten, natuurlijk, want we zitten graag voor een dubbeltje op de eerste rij. De berichten over de jeugdzorg zijn een schandvlek op het blazoen van Nederland. De laatste misser in dit verband is ook het nieuwe plan rond de loonkosten-subsidie voor werkgevers wanneer zij iemand met een beperking in dienst nemen. Het resultaat: de lasten worden naar de individuele werknemer verschoven. Het ‘systeem’ is de Haarlemmer olie in een complexe wereld. Het is ‘gewoon’ geworden. Dat onzinnige controle of perverse prikkels in het financiële systeem ontwrichtend werken (zie het domino effect van de kredietcrisis), dat de integriteit van de burger op de vuilnisbelt belandt, dat verantwoorde risico’s nemen zondebokken kweekt, nemen we op de koop toe. Zelfs de kleinste verstoring in ons kabbelend bestaan boezemt angst in. Uri Rosenthal, hoogleraar in Leiden, noemt het de kwetsbaarheidsparadox. Altijd bedacht op mogelijke rampen creëert een wijdverbreid acuut gevoel van onveiligheid. Eenheidsworst is het geruststellende recept tegen risico. Ergens las ik: ‘Leg een groepsfoto van alle westerse politieke leiders van vandaag voor aan mensen uit een dictatoriaal land en zeg dan nog eens dat ‘ons systeem’ vrijheid produceert.’ Met andere woorden: als we allemaal op elkaar lijken, de neuzen dezelfde kant opstaan, dan moet het toch wel goedkomen?

Intens besef

Waar is dan de uitgang? Hoe moet het dan verder met onze creativiteit, inventiviteit, daadkracht, lef, verwondering? Al die elementen die zo belangrijk zijn in het proces van bewustwording? Nou, ik zou zeggen: gewoon gaan staan en luisteren naar je Ik Ben. Complexiteit is mislukte eenvoud, het ouderwetse steeds maar weer stoppen van kapotte sokken, net zolang tot je er blaren van kreeg. Seneca (filosoof en staatsman rond de jaartelling) schreef destijds: ‘Niet omdat de dingen moeilijk zijn, durven wij niet, maar omdat wij niet durven zijn dingen moeilijk.’ Soms ga je met de stroom mee, soms maak je je eigen golven. Sta anderen niet toe jouw licht te doven, alleen omdat het in hun ogen schijnt. Je kunt beter verdwalen dan vast blijven zitten in patronen en systemen. Want de mens is pas vrij als hij op elk moment in staat is zichzelf te volgen. Wie zich daarbij eenzaam voelt, heeft nog niet ontdekt wat er allemaal in hemzelf zit. De Franse schrijver André Malraux schreef ooit: De wereld kennen is niet een systeem ervan maken, maar er een intens besef aan ontlenen.

De schepping zelf is al een matrix van systemen. Daar kunnen we niet onderuit, maar we kunnen wel onze eigen bewuste weg gaan en onnodige wereldse systemen opruimen, hervormen of negeren. Slechts wie met de feiten overhoop ligt, grijpt uit angst naar het systeem. Door die angst heengaan om alleen te komen te staan maakt de weg vrij, dwars door de eenzaamheid heen, voor het besef van EEN-TE-SAAM. En van daaruit naar het Al-EEN. Alle systemen ontstegen. Als een mistflard waar je induikt en weer uit tevoorschijn komt met een ander zicht.

Giep